na Wczasy nad morzem

Pucki Zamek

28 lutego 2013r.

ZAMEK I FORTYFIKACJE MIEJSKIE Najstarszą budowlą obronną Pucka był gród kasztelański. Niestety do dziś nie udało się ustalić jednoznacznie miejsca jego lokalizacji. Przypuszczać jedynie można, że znajdował się on w północno--wschodniej części dzisiejszego miasta, w rejonie kościoła parafialnego pw. świętych Piotra i Pawła. Nieznana jest też data budowy grodu, na ogół przyjmuje się, że powstał on około połowy XIII wieku. Zagłada nastąpiła prawdopodobnie w pierwszej połowie XIV wieku. Władcami grodu byli kasztelanowie, których z imienia znamy tylko trzech: Ścibora, Wojciecha i Unisława. Po opanowaniu Pucka w XIV wieku przez rycerzy Zakonu Krzyżackiego, miejsce kasztelana zajął urzędnik krzyżacki, pełniący funkcję rybickiego. Pierwszy rybicki imieniem Chrystian wymieniany jest w roku 1338. Czy mieszkał on już w nowym zamku czy też jeszcze w dawnym grodzie, tego nie wiadomo. Pierwsze inwentarze zamku z lat 1384 i 1389 wymieniają tylko folwark bydlęcy, młyn, szopę z 672 000 sztuk cegieł oraz piec z wypalonym wapnem. Wnioskować stąd można, że dopiero pod koniec XIV wieku przystąpiono do budowy murowanych pomieszczeń mieszkalnych. Roboty przy nich ukończono w pierwszej ćwierci XV wieku. Nowo wzniesiony budynek murowany zamku, według inwentarzy z XV wieku, miał piwnicę, w przy- ziemiu kuchnię, na pierwszym piętrze kaplicę i na najwyższej kondygnacji poddasze spichrzowo-obron-ne. Późniejsze, XVII-wieczne opisy zamku dodają jeszcze, że pomieszczenia znajdujące się w przyziemiu były przesklepione, a na pierwszym i drugim piętrze kryte stropem. Całość budowli osłaniał dach dwuspadowy z murowanymi szczytami, umieszczonymi przy krótszych bokach. Ów budynek po roku 1466 zaadaptowany na potrzeby polskich starostów i w lustracjach nazywany "kamienicą murowaną", wzniesiony został w narożni- j ku północno-zachodnim miasta nie opodal starego młyna. Od budynku odchodziły w bok mury obronne zamku, które ciągnęły się wzdłuż dzisiejszych ulic Młyńskiej, Zamkowej i Morskiej oraz równolegle do brzegu morskiego. Od strony ulic Młyńskiej i Morskiej znajdowały się w ciągach murów dwie bramy; pierwsza z nich, wiodąca do młyna miała formę wieży, a w jej wnętrzu znajdował się sklepiony loch z więzieniem. Druga brama, zwana Zamkową, była niską budowlą konstrukcji szkieletowej. Miała ona w swoim wnętrzu małą izdebkę dla wrotnego. Ta brama łączyła zamek z miastem za pośrednictwem mostu, który istniał jeszcze w 1790 roku. W obrębie murów zamku, oprócz opisanego budynku mieszkalnego, stały zapewne także budynki gospodarcze, jak np. stajnie i spichrze. Była tam przypuszczalnie również zbrojownia i warsztaty służące do naprawy używanych w XV wieku kusz i łuków. Natomiast folwark bydlęcy znajdował się poza obszarem murów, najprawdopodobniej na terenie wytyczonym przez kanał Młynówki i brzeg morski. Na planie miasta z roku 1810 określono go jeszcze jako należący do przedzamcza zamku puckiego. Wyżej wymieniona zabudowa zamku i folwarku — z wyjątkiem budynku mieszkalnego, bram, młyna 119 i części wież — uległa całkowitemu zniszczeniu w okresie wojen, jakie miały miejsce w połowie XV wieku, w roku 1520 praz w pierwszej ćwierci XVIII wieku. Inwentarz z roku 1628 podaje, że murów już nie ma żadnych, "tylko wał stary [...] z przykopem, na którym wale teraz szańce porobione są, które znacznej poprawy potrzebują. Jednak od morza rów kopany od nieprzyjaciela i wodą opuszczony aż do Bramy Zamkowej i z miasta do zamku idąc" (Inwentarze starostwa puckiego i kościerskiego z XVII wieku..., 1954). Do nawodnienia rowu prawdopodobnie użyto płynącej w pobliżu zamku Młynówki. Ten sam inwentarz podaje, że z początkiem XVII wieku, gdy starostą puckim był Jan Wejher, zbudowano w obrębie obwałowań nowy dom mieszkalny, stajnie i zbrojownię. W drugiej połowie XVII wieku przybyły dalsze nowe budynki. Mimo iż zamek nie zachował się w całości do naszych czasów, warto jednak — choć w dużym skrócie — podać przynajmniej jeden opis jego ówczesnego wyglądu. I tak w roku 1678 była tu "Kamienica jedna murowana od Krzyżaków, starsza i nowsza przy młynie ][...]. Tamże wieża do łasztów nad bramą, w tejże jest sklep do prochu chowania, a i 3 do piwa i jarzyn. A pod bramą więzienie skle-piste. Stamtąd ganek drewniany do nowego budynku. Podle tej kamienice jest druga nowsza, w której izdeb mniejszych 4, a piąta stołowa wielka [...]. Na górze nad stołową sala [...]. Naprzeciwko jest gmach tnurowany [...]. Spiżarnia jedna, kuchnia [...] a przy niej piekarnia i komory 3. Nad tym budynkiem szpichlerz wzdłuż. Ku miastu idąc stajnie [...] nad niemi szpichlerz. Tamże w zamku ceghauz murowany w drzewo po prusku" (Inwentarze starostwa...). Wnioskować stąd można, że budynki miesz- 120 kalne stały w części zachodniej i północnej dziedzińca zamkowego. Między nimi była wieża bramna z czterema kondygnacjami i głęboką piwnicą służącą za więzienie. Po stronie wschodniej i południowej dziedzińca znajdowały się budynki gospodarcze, zbrojownia oraz Brama Zamkowa. W pierwszej połowie XVIII wieku wzniesiono w jej pobliżu kancelarię sądową. Z jej okien oglądać można było skazańców chłostanych przy pręgierzu miejskim. Ten ostatni stał w pdbliżu narożnika dzisiejszych ulic Zamkowej i Morskiej. Po pierwszym rozbiorze Polski, w roku 1772, cały teren należący do zamku uznany został przez władze pruskie za obszar dworski wchodzący w skład zabudowy miejskiej. W rok później administracja pruska wydała zezwolenie gminie ewangelickiej na budowę w południowej części zamku (tam, gdzie był arsenał i Brama Zamkowa) zboru ewangelickiego. Do tego celu wykorzystany został jeden ze stojących jeszcze w tym czasie budynków zamkowych. Sądząc z planu z roku 1810, mógł nim być XVII-wieczny arsenał. W roku 1777 przekazano gminie ewangelickiej cały obszar dworski; ona z kolei północno--wschodnią część tego terenu poddzierżawiła radnemu miejskiemu nazwiskiem Bolte (rok 1795). Z końcem XVIII wieku i w wieku XIX zachowana zabudowa zamku uległa całkowitemu zniszczeniu, a następnie rozbiórce. Dewastacji uległ także stary młyn zamkowy, w roku 1743 sprzedany prywatnemu nabywcy. Z dawnej zabudowy ocalał tylko magazyn solny, który stał na terenie przedzam-cza tuż nad brzegiem Zatoki. Po licznych przebudo-waniach i remontach został on niestety rozebrany w roku 1961. W drugiej połowie XIX wieku cały obszar dworski przyłączony został do miasta i następnie zabudo- wany. Gmina ewangelicka zatrzymała dla siebie tyl- 121 ko zachodnią część ulicy Zamkowej, gdzie około roku 1845 zbudowano nowy zbór, plebanię i budynek szkolny. Zbór, wzniesiony w formie jednonawowego kościoła z wysoką smukłą wieżą, do roku 1945 stanowił charakterystyczny akcent panoramy miasta od strony Zatoki Puckiej. W czasie ostatniej wojny światowej kościół uległ zniszczeniu i następnie zrównany został z ziemią. Zniszczone zostały także i rozebrane do fundamentów przynależne do niego budynki. Na pustym placu w roku 1977 podjęto badania archeologiczne; w czasie ich trwania odsłonięto relikty zabudowy mieszkalnej, pochodzącej z III wieku n.e. oraz pozostałości XV-wiecznego zamku. Z zamkiem tym, podobnie jak i w innych miastach pomorskich, związane były ściśle mury obronne miasta. Czas ich budowy nie jest dokładnie znany. Przypuszczalnie powstały one w drugiej połowie lub pod koniec XIV wieku. W ich ciągu stały czworoboczne i półokrągłe baszty oraz cztery bramy — od północy Korabna, od wschodu Rybacka, od północy Gdańska i od zachodu Młyńska. Niestety, brak jest jakichkolwiek danych o wyglądzie tych bram. Najprawdopodobniej były to masywne wieże z przejazdem umieszczonym w części przyziemnej; taką bowiem formę najczęściej stosowano we wszystkich tego rodzaju założeniach, budowanych w XIV wieku na terenie Pomorza Wschodniego. W połowie wieku XV i na początku wieku XVI większa część murów uległa zniszczeniu i nie została odbudowana. Po pierwszej wojnie polsko-szwedzkiej, w roku 1628, istniał już tylko odcinek południowy. Ciągnął się on od Bramy Młyńskiej w kierunku narożnika południowo-wschodniego i dalej do bramy Gdańskiej i narożnika południowo-zachodniego, a stad aż do Bramy Rybackiej; bramę tę i most przy niej zniszczyli całkowicie Szwedzi w roku 1626. Od Bramy Rybackiej do baszty stojącej w narożu północno-zachodnim ciągnęła się już tylko palisada osłonięta wałem. Natomiast nad brzegiem Zatoki Puckiej, w miejscu średniowiecznej Bramy Korab-nej, zniesionej przypuszczalnie w XV wieku, był wał z przejściem (furtą) dochodzący aż do Brakny Zamkowej. Wał ten łączył się z nasypem otaczającym cały zespół zabudowy zamkowej. Oba połączone w ten sposób układy fortyfikacyjne wzmacniały dodatkowo głębokie fosy nawodnione przez Kanał Młyński. W roku 1629 młody Jerzy Strakowski, późniejszy architekt i fortyfikator Gdańska, wykonał projekt nowych umocnień nowożytnych Pucka. Zachował się nawet do naszych czasów rysunek sygnowany monogramem G.S. (Georg Strakwitz) i datą 1629. Ukazuje on zarys średniowiecznych umocnień miejskich, wpisany w narys gwiaździstego, pięciobastionowego fortu z szeroką fosą i trzema rewalinami. Projekt ten nie został jednak zrealizowany. W roku 1634 władze miejskie, być może za radą królewskiego inżyniera Fryderyka Getkanta, zdecydowały się na realizację fortyfikacji bardziej uproszczonych w formie i oszczędniejszych w wykonaniu. W ten sposób zamiast okazałego fortu powstał tylko jeden bastion narożny, południowo-wschodni i cztery małe szańce umieszczone w narożach połud-niowo-zachodnim i północno-zachodnim, a także w miejscu Bramy Korabnej oraz przy bramie prowadzącej z zamku do młyna. Dalsze prace fortyfikacyjne władze miejskie Pucka podjęły około połowy XVII wieku i na początku wieku XVIII. W czasie ich trwania wzniesiono nowe bastiony przy narożniku południowo-zachodnim, przy Bramie Młyńskiej i w miejscu dawnej Bramy Ry- backiej; wzmocniono także szańcem Bramę Gdańską. 123 W rejonie Bramy Młyńskiej, którędy prowadził w tym czasie główny trakt komunikacyjny, wykonany został sporych rozmiarów Staw Młyński. Tworzył on naturalną zaporę utrudniającą nieprzyjacielowi dostęp do zamku od strony przedzamcza oraz rozciągających się nad brzegiem Zatoki bagnistych łąk. Wymieniony zespół umocnień miejskich przetrwał bez większych zmian do początku XIX wieku. W roku 1802 teren obwałowań został sprzedany pod zabudowę, a tym samym skazany na zagładę. Niwelację wałów przypuszczalnie jednak zahamowały wojny napoleońskie, gdyż jeszcze w roku 1810 widoczne są na planie miasta zarysy bastionów narożnych i umocnień ziemnych zachodniej oraz wschodniej strony. Najprawdopodobniej do robót tych przystąpiono dopiero w drugiej ćwierci XIX wieku, a fosy zasypano ostatecznie na początku obecnego stulecia. Tym sposobem do naszych czasów przetrwały już tylko nikłe ślady wschodniego odcinka fosy oraz resztki Stawu Młyńskiego wraz z zasilającą go strugą płynącą wzdłuż ulicy 10 Lutego. ZIELEŃ MIEJSKA W Pucku jako miejscu letniskowym zieleń odgrywała i odgrywa nadal bardzo istotną rolę, dając wytchnienie dla zmęczonych oczu i zadymionych płuc. Jej zakładaniem i pielęgnacją od połowy XIX wieku do roku 1939 zajmowało się specjalne stowarzyszenie społeczne o nazwie Towarzystwo Upiększania Miasta (w skrócie TUM). Towarzystwo to, powstałe w roku 1845, ukonstytuowało się ostatecznie dopiero w roku 1884. Niemniej już w roku 1877 pod- jęte zostały pierwsze prace przy zazielenianiu miasta. I tak w części wschodniej Pucka, w rejonie dzisiejszej ulicy Lipowej, powstał w roku 1877 park Kuracyjny, a przy nim w roku 1898 dwa deptaki. Jeden prowadził wzdłuż brzegu Zatoki do plaży i portu (ul. Kasztanowa, obecnie T. Kościuszki); drugi — też położony wzdłuż Zatoki — wiódł do olbrzymich głazów nazywanych "12 Apostołami" i do cegielni w Rozgardzie. Przy tym drugim w roku 1933 urządzone zostało miejsce zebrań i ćwiczeń sportowych ze stadionem. Staraniem TUM zadrzewiono też ulice 1 Maja i Lipową — obie dochodziły do parku Kuracyjnego i zbudowanego tamże w roku 1884 domu kuracyjnego oraz powstałego na początku obecnego stulecia mola spacerowego. Oprócz parku Kuracyjnego TUM w latach 1892, 1928 założyło w części zachodniej miasta jeszcze jeden park. Powstał on przy ulicy 10 Lutego nie opodal koszar Morskiego Dywizjonu Lotniczego. W jego obrębie znajdowało się boisko sportowe, a także strzelnica należąca do bractwa kurkowego, istniejącego w Pucku od 1928 r. TUM w ramach swej działalności dbało także należyte zagospodarowanie terenów pocmentar-nych, m.in. w miejscu zlikwidowanego około roku 1930 cmentarza przy ulicy Świerczewskiego urządziła mały zieleniec miejski i plac zabaw dla dzieci szkolnych. Niestety z wszystkich tych inwestycji społecznych do naszych czasów przetrwało tylko kilka starych drzew i stadion przy ulicy Lipowej. Pięknie trasowane ścieżki i malownicze zakątki z żywopłotami ławeczkami zniknęły bez śladu. Powstają natomiast nowe zieleńce u zbiegu ulic I Armii Wojska Polskiego i Nowego Światu. Oazą zieleni dla tego miejsca są także dwa stare cmentarze z nagrobkami z końca XIX wieku i obecnego stulecia. Niewielkie 125 parki założono także przy ulicach Świerczewskiego i Wejherowskiej w miejscu nieczynnych już od lat cmentarzy ewangelickich. W park zamieniony ma być także teren dawnego cmentarza żydowskiego przy ulicy Lipowej. Dzięki temu Puck tak jak i dawniej będzie cieszył oko miejscowych obywateli i przygodnych turystów bujną zielenią traw i cienistych drzew. A podróżni jadący szosą na Hel będą mogli nadal z daleka podziwiać tak charakterystyczną dla sylwetki miasta piętrzącą się zieloną kępę zwieńczoną masywną, ceglaną bryłą kościoła świętych Piotra i Pawła. Te niezwykłe walory krajobrazowe miasta, jak również zachowany bez zmian do naszych czasów średniowieczny układ przestrzenny zabytkowego centrum, spowodowały, że w roku 1977 Puck wpisany został do rejestru Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków jako "jeden z najcenniejszych zespołów urbanistycznych w województwie gdańskim".

wczasy, morze, przyroda, Puck, Zatoka Pucka, zabytki