na Wczasy nad morzem

Pomorze Zachodnie w łatach 1124—1138

16 sierpnia 2013r.

Pomorze Zachodnie w łatach 1124—1138 stolice obecnych powiatów się do nazwy miejscowej: Drawa, Drawis itp. Nazwa Skalowia o niejasnym znaczeniu, wiąże się prawdopodobnie z jakimś określeniem lasu. Ziemia Sudwa (S u d o w i a) i lud Sudowów wzięły swoją nazwę prawdopodobnie od rz. Suduone, Sudonia. Podobnie ziemia i lud J a ć-więgów zaczerpnęli swe nazwy od rz. Hańczy. Wreszcie najdalej ku północy położona S a m b i a oznaczała prawdopodobnie 'kraj nizinny'. Wspomnieć należy o zagadkowej nazwie: G a 1 i n d i na pograniczu pru-sko-mazowieckim, której odpowiednikiem jest nazwa plemienia: G o 1-j a d nad rz. Porotwą w Smoleńskiem. Najczęściej uczeni dopatrują się w jej rdzeniu pierwiastka: galas (lit.), gals (łot.) 'koniec'; oznaczałaby ona więc 'ludzi zamieszkujących koniec kraju — Ukraińców' itp.; wysuwane jednak są inne etymologie 4. * Objaśnienia nazw pruskich podają: A. Bruckner, Starożytna Litwa — Ludy i bogi. Warszawa 1904, s. 32 i n.; G. G e r u 11 i s, Die altpreussischen Ortsnamen, Berlin — Leipzig 1922; H. Łowmiański, Prusy pogańskie. Toruń 1935, s. 24; J. Endzelin, Altpreussische Grammatik, Riga 1944; E. Fraenkel, Die balti-schen Sprachen. Heidelberg 1950; J. Nalepa, Jaćwięgowie. Nazwa i lokalizacja. Białystok 1964; H. Łowmiański, Zagadnienie słowiańskich i bałtyjskich nazw plemiennych w Sarmacji europejskiej Ptolemeusza, "Acta Baltico-Slavica", 1 (1964), s_ 37—47, prus kalbas paminklai. Vilnius 1966, s. 11 i n. Zob. też. J. Bielato-w i c z, Kilka uwag o polskich nazwach miejscowych "Prusy" (1933). IV. Pomorze Wschodnie u schyłku XIII wieku (oprać. M. Biskup): 1 — granice państwowe, 2 — późniejsza granica Prus krzyżackich, 3 — granice większych jednostek administracyjnych, 4 — ośrodki stołeczne, 5 — ważniejsze ośrodki administracyjne, 6 — stolice obecnych powiatów 3. Rozwój nazw Pomorza, i Prus w średniowieczu do polowy XV wieku Źródła opisujące najstarszy podbój Pomorza przez Piastów, nie wymieniają ani nazwy dzielnicy ani imienia zamieszkującej tam ludności. Dopiero w tzw. dokumencie Dagome iudex z 992 roku przy opisie granic państwa Mieszka pojawił się zwrot łaciński: longum mare, który zdaniem niektórych badaczy znaczy tyle co "wzdłuż morza, przy morzu" i ma być tłumaczeniem określenia: P o-m <>r z e. Następny chronologicznie jest zapis z 1046 roku, który wspomina o księciu Pomorzan (dux Bomeranorum). Piszący około 1070 roku Adam z Bremy wspomina kilkakrotnie o Pomorzanach (Pomeranii), których Odra oddziela od Wieletów. Nazwa ta w słowiańskim brzmieniu pojawia się również w latopisie ruskim, tzw. Powieści lat dorocznych, spisanej na początku XII wieku na podstawie starszych przekazów. Także kronika Anonima, zwanego Gallem, z początku XII wieku wspomina w wielu miejscach o walkach polsko-po-morskich, toczonych na linii Wisły i Noteci. Z treści opowiadania wynika, że nazwę Pomorzan odnoszono wówczas do mieszkańców całego obszaru położonego między Odrą i Wisłą. Na początku XII wieku kształtujące się wówczas wczesnofeudalne państwo zachodniopomorskie, objęło także część ziem na lewym brzegu Odry, które poprzednio wchodziły w skład związku Wieleckiego. Odtąd zostały one również objęte pojęciem Pomorza; ślad dawnej przynależności pozostał tylko w tytulaturze panujących, gdzie pojawia się niekiedy termin: książę Pomorzan i Wieletów (Pomeranorum ac Leutitiorum). Nieliczne zachowane dokumenty, odnoszące się do księstwa sławieńskiego, nie używają zupełnie nazwy Pomorza. Spotykane w nich oznaczenie dzielnicy Slauinia, Slauna, od miejscowości Sławno, zanika z chwilą opanowania tych ziem przez władców Pomorza Gdańskiego w pierwszej połowie XIII wieku. Dla ziem nadwiślańskich utrzymała się w XII i XIII wieku w użyciu nazwa Pomorza. Jej zakres terytorialny uległ pewnemu zacieśnieniu, ponieważ od czasu podbojów Bolesława Krzywoustego pograniczną Krajne zaliczano stale do Wielkopolski. Także obszary nad dolną Notecią i Wartą znalazły się przeważnie pod panowaniem książąt wielkopolskich. W źródłach nie występują one pod odrębną nazwą, lecz bywają określane nazwami poszczególnych okręgów, np. ziemia kostrzyńska, santocka itp. Z nazwą Prus spotykamy się już w X wieku. Relacja podróżnika arabskiego Ibrahima ibn Jakuba (znana z późniejszych przekazów), jak również wspomniany regest, Dagome iudex, podają, że państwo Mieszka graniczy z Prusami. O Prusach i ich kraju mówią również żywoty św. Wojciecha, spisane na początku XI wieku. Kronika Gal la A n o n i-m a daje opis Prus; wymienia ona również nazwę S e 1 e n c i a, pod którą kryje się prawdopodobnie jakieś plemię pruskie (Zlińcy ?). Na oznaczenie Jaćwięgów Kronika Mistrza Wincentego używa terminów: P o-1 e x i a n i lub G e t a e. W źródłach ruskich spotykamy często nazwę Prus, natomiast źródła skandynawskie posługują się na ogół określeniem: S a m b i a, Sambowie, rozszerzając na całość Prusów nazwę najbardziej im znanego plemienia. . Liczne źródła z XII i XIII wieku odnoszące się do ziemi chełmińskiej, traktują ją stale jako przynależną do Mazowsza, zajętą okresowo przez Prusów5. 5 Adami Bremensis, Gęsta Hammaburgensis ecclesie pontificum, v;d, R. Schmeidler. Hannover—Leipzig 1917, lib. II, cap. 22 i lib. IV, cap. 13; A. Grab- Mniej więcej od połowy XIII wieku w terminologii geograficznej ziem pomorskich następują zasadnicze zmiany. Jako określenie księstwa zachodniopomorskiego wchodzi stopniowo w użycie termin: S 1 a v i a, pojawiający się sporadycznie w tytulaturze już w XII wieku. Obok niego rozpowszechniła się także i inna nazwa: Kaszuby (Cassubia). Po raz pierwszy nazwa ta pojawiła się w dokumencie z r. 1238. Używana ona była najczęściej w tytulaturze obok terminu: Slavia (ducatus Slavorum et Cassubie 1295); spotyka się ją jednak również w kronikach (np. Wielkopolskiej, ,Janka z Czarnkowa) w odniesieniu do mieszkańców kraju 6. Oba te nowe określenia doprowadziły do stopniowej eliminacji nazwy: Pomorze na ziemiach nadodrzańskich. W XIII wieku utrzymała się ona przeważnie tylko jako oznaczenie księstwa gdańskiego, powiększonego o ziemię sławieńsko-słupską. W roku 1317 ziemia sławieńsko-słupska przeszła w posiadanie książąt 19. Pomorze Wschodnie około 1400 roku (oprać. M. Biskup): 1 — granice państwowe, 2 — granice większych jednostek administracyjnych, 3 — ośrodki stołeczne, 4 — większe miasta, 5 —- stolice obecnych powiatów Pomorza Zachodniego z linii wołogojskiej. Na oznaczenie, tego nabytku zachowano określenie, stosowane do byłego księstwa gdańskiego, mianowicie Pomorze, (Pomerania, Pommern, Pamern). Z tej przyczyny owa nazwa znalazła się, obok innych tytułów regionalnych, w tytulaturze panujących z linii wołogojskiej, a w. wyniku podziałów dynastycznych z lat 1368—1372 rozciągnięta także została na całość dzielnicy obejmującej ziemie położone na wschód od ujścia Świny. Natomiast we współczesnych źródłach polskich i krzyżackich określano władców owej dzielnicy mianem książąt słupskich, ponieważ zachowała się jeszcze żywa pamięć ńaż-wy: Pomorze, jako określenia ziem opanowanych przez Zakon w roku 1308. Inne dzielnice Pomorza Nadodrzańskiego oznaczano przeważnie nazwami ich stolic. Mówiono więc: księstwo szczecińskie, bardzkie (Barth) itp. Po roku 1326 w skład dzielnic weszła także Rugia, odziedziczona po wygaśnięciu tamtejszej dynastii. Nazwa Prus przechodziła mniejsze przekształcenia .znaczeniowe. W okresie podboju ziem pruskich przez-zakon krzyżacki określano w ten sposób całość obszaru zdobytego na poganach, a więc zarówno na Prusach, jak i na Jaćwięgach. Kronika Piotra z Dusburga około roku 1326, zalicza Jaćwięgów do plemion pruskich. Terytorium Jaćwięgów uległo podziałowi między państwo krzyżackie, Mazowsze i Litwę. Stopniowo określenie: Prusy (po niemiecku: Pruzinlant, Preussenland), przyjęło się powszechnie .na oznaczenie zachodniej części posiadłości zakonu krzyżackiego, w odróżnieniu np. od Inflant. PoćLto pojęcie podciągnięto także zdobycze krzyżackie z XIII i XIV wieku, a więc ziemię chełmińską, lubawską, michałowską i Pomorze Gdańskie. W ten sposób nazwa: Prusy utraciła swe pierwotne znaczenie etniczne na rzecz nowej treści politycznej. Ten stan rzeczy przetrwał aż do połowy XV wieku 7. Druga połowa XIII wieku zaznaczyła się poważnymi zmianami na zachodnim pograniczu ziem polskich. W 1253 roku Brandenburczycy zdobyli-na książętach wielkopolskich i zachodniopomorskich obszary na północ--nym brzegu Warty, aż po Santok. W następnych dziesięcioleciach opanowali oni również pomorskie ziemie wokół Świdwina, Ińska i Drawska, oraz posunęli swe podboje na wschodni bx'zeg Drawy, zajmując nawet ziemię wałecką. Nowo zdobyte obszary poczęto nazywać Nową Marchią (Neumark), w odróżnieniu od Starej Marchii brandenburskiej na zachodnim brzegu Odry. W czasie tych przesunięć państwo zachodniopomorskie rozciągnęło swoje granice na słabo zaludniony, południowy skrawek obecnego powiatu szczecineckiego, który w tym czasie wszedł na stałe w skład_ Pomorza Zachodniego. Kazimierz Wielki, wykorzystując chwilowe trudności margrabiów brandenburskich zdołał odzyskać część utraconych obszarów, mianowicie ziemie: wałecką i drahimską (wokół dzis. Starego Drawska). Weszły one ponownie w skład województw wielkopolskich. Przy Królestwie Polskim utrzymały się także niektóre tereny, które przez niejaki czas w XIII wieku stanowiły przedmiot sporu z Pomorzem Gdańskim, jak kasztelania wyszogrodzka i nakielska 8. . 7 ~G. Renn, op. cit., s. 48—62, 20—27;.E. Keyser, op. cit., s. 18—19. 3 K. Slaski, Granica wielkopolsko-pomorska w okresie wczesnego feiidalizmu, "Prz. Zach.", 10 (1954),- ś. 91—107. 20. Pomorze Zachodnie w latach 1468—1637 (wg M. Sczanieckiego): 1 — zmiany granic państwowych, 2 — granice Pomorza Zachodniego, 3 — podziały dzielnicowe Pomorza Zachodniego, 4 — stolice księstw dzielnicowych, 5 — stolice obecnych powiatów 4. Rozwój nazw Pomorza, i Prus w czasach nowożytnych (od połowy XV wieku do 1772 roku) W 1478 roku po wygaśnięciu bocznych linii panującej dynastii, całość ziem księstwa zachodniopomorskiego skupiła się we władaniu Bogusława X, jedynego przedstawiciela gałęzi słupskiej. Z tą chwilą nazwa P o-morze stała się określeniem całego księstwa, łącznie z Rugią. Jedynie w tytulaturze panujących wyszczególniano nadal poszczególne regiony, wchodzące w skład państwa. W XVI i XVII wieku poczucie jedności całego Pomorza Zachodniego było tak silne, że nie zdołały go już zachwiać nowe podziały dzielnicowe. W przeciwieństwie do okresu rozdrobnienia feudalnego w średniowieczu, całość kraju nadal określano nazwą: Księstwo Pomorskie, wyszczególniając tylko część szczecińską (Stettinscher Theil lub Ort) czy też część wołogojską. Obok tego w potocznym użyciu posługiwano się pojęciami: -Pomorze Przednie (Pomerania Citeriorf Vor-pommern) i: Pomorze Tylnie (Pomerania Ulterior, Hinterpommern). Pierwszy z tych terminów określał zazwyczaj dzielnicę wołogojską, czyli zachodnie części księstwa, bez Szczecina, lecz łącznie z Gryfinem 21. Pomorze Wschodnie w latach 1466—1772 (oprać. M. Biskup): 1 — granice Pomorza Wschodniego, 2 — zmiany granic państwowych, 3 — wewnętrzna granica Prus Królewskich i Książęcych, 4 — granica województw Prus Królewskich i Warmii, 5 — ośrodki stołeczne, 6 — większe miasta, 7 — stolice obecnych powiatów i Baniami na prawym brzegu Odry. Drugi z nich, aż do XVI wieku dotyczył tylko obszarów na wschód od Góry Chełmskiej, a więc odpowiadał w przybliżeniu pojęciu Pomorza z XIV wieku. Jednakże, od połowy XVI wieku poczęto nazywać w ten sposób księstwo szczecińskie. Obejmowało ono na zachodnim brzegu Odry tylko okręgi Szczecina i Gardźca (niem. Gartz), natomiast na wschodnim brzegu całość posiadłości zachodniopomorskich, z wyłączeniem Gryfina i Bani. Osobną jednostkę administracyjną tworzyło tzw. księstwo kamieńskie (Furstenthum Cammin). Obejmowało ono obszar posiadłości biskupów kamieńskich, który po sekularyzacji biskupstwa nadawany był jako uposażenie młodszym członkom dynastii. Na początku XVIII wieku rząd 22. Pomorze Zachodnie w latach 1651—1772 (wg M. Sczanieckiego): 1 — granice państwowe, 2 — zmiany granic państwowych, 3 — granica Pomorza Zachodniego w ramach zaborów szwedzkiego i brandenburskiego, 4 — stolice zaborów, 5 — stolice obecnych powiatów pruski zniósł odrębności księstwa, jednak nazwa jego zachowała się aż do reform "administracyjnych XIX wieku jako określenie powiatu kołobrzeskiego (Kreis Fiirstentum). W połowie XVII wieku, po' wygaśnięciu rodzimej dynastii, nastąpił podział księstwa między Szwecją i Brandenburgią. Odtąd nazwa Herzog-thum "Vorpommern", przylgnęła do zaboru szwedzkiego. Obejmował on pierwotnie całość ziem na. zachód od Odry oraz okolice Kamienia,. Bani, Dąbia i Goleniowa na wschód od tej rzeki. Natomiast posiadłości brandenburskie nazwane były oficjalnie: Herzogthum Hinterpommern und "Furstenthum Cammin".. Na współczesnych mapach .spotyka się również inne określenia, np. Pomerania Svecica et Brandenburgica lub Pomerania Electorialis. W miarę zdobywania przez Hohenzollernów coraz to nowych terenów na Szwedach (1679, 1720) zachowano określenie: Vorpommern dla nowo przyłączonych części, co znalazło wyraz w oficjalnej tytulaturze: Herzogthum Vor-und Hinterpommern. W XVIII wieku używano potocznie terminu: Prowincja Pomorska (Provinz Pommern)9. W terminologii polskiej XVII i XVIII wieku posługiwano- się też określeniem: Księstwo Pomorskie, a potocznie mówiono też i pisano: Pomorska, Pomorska ziemia lub: Pomorstwo. Mieszkańców tej ziemi nazywano Pomorczykami, niekiedy Pomerynkami; ta ostatnia nazwa była pierwotnie nadawana przedstawicielom elementu niemieckiego przez rodzimą ludność Pomorza Zachodniego 10. Termin Kaszuby, w formie zarówno niemieckiej jak i polskiej pojawia się tylko wyjątkowo w znaczeniu terytorialnym. Figuruje on natomiast stale w tytulaturze panujących Pomorza Zachodniego, dla oznaczenia wschodnich części ich państwa. Także lustracja polska z 1565 roku używa zwrotu: Kaszuby albo> Pomorska ziemia. Począwszy od XVI wieku określenie to nabiera stopniowo wyłącznie znaczenia etnicznego. Kronikarz pomorski, T. Kantzow nazywa Kaszubami (Cassuben) odłam ludności rodzimej, zamieszkującej okolice Szczecinka, w odróżnieniu od Wendów (Wenden), którą to nazwą określa on Słowińców. Od schyłku XVII wieku w źródłach pisanych w języku niemieckim określenia Kaszubów i Wendów używane bywają równoznacznie jako nazwa etniczna rodzimej ludności, żyjącej jeszcze na obszarach dawnego księstwa zachodniopomorskiego. Na przykład zabytki ikonograficzne z 1730 roku, przedstawiające chłopów słowiańskich z okolic Kołobrzegu, określają ich jako Kaszubów. Podobnie przedstawia się sprawa w źródłach polskich. Wizytacja kościelna z 1642 roku wspomina, że osadnikami w Podaninie pod Czarnkowem byli: "Germani vel Kassubowie", niewątpliwie przybysze z terenów księstwa zachodniopomorskiego Już w XVII wieku, a może i wcześniej spotykamy wypadki odnoszenia nazwy Kaszubów. do ludności pomorskiej, zamieszkującej ziemie Rzeczypospolitej. W tym znaczeniu używa jej np. Wespazjan K o c h o w-ski, autor Liryk polskich (1674 rok) czy też współczesny mu Józef Trembecki. Także geograf zachodniopomorski, Eilhard Lubinus, na swojej mapie wydanej w .1618 roku zaliczał do Kaszub (Cassubia) tylko okolice Lęborka i Bytowa, podczas gdy ziemia słupska nosi u niego oznaczenie: Yandalia, czyli kraj. Wendów12, Poważne przemiany nastąpiły w tym okresie w nazewnictwie wschodnich regionów przybałtyckich. Nazwa Prus utrzymała się w użyciu dla oznaczenia całości dawnych ziem krzyżackich, także po pokoju toruńskim (1466 rok). Pojawiły się natomiast nowe określenia poszczególnych części tego obszaru. Ziemie, które powróciły do Polski w wyniku rozgromienia Zakonu, poczęto wyróżniać jako Prusy Królewskie. W terminologii niemieckiej spotyka się zwrot: Land Preussen Koniglichen Antheils. W skład Prus Królewskich wchodziło biskupie dominium warmińskie (Warmia) oraz 3 województwa. Województwo pomorskie, pokrywające się w przybliżeniu z' zasięgiem dawnego księstwa gdańskiego, bez Lęborka i Bytowa, dzieliło się na 8 powiatów, będących okręgami- sądowo-podatkowymi, lecz nie administracyjnymi. Były to powiaty: człuchowski, gdański, mira-chowski, nowski, pucki, świecki, tczewski i tucholski. Terytorium Gdańska tworzyło osobną jednostkę administracyjną. Województwo chełmińskie obejmowało powiaty chełmiński i michałowski, a województwo mal-borskie tylko jeden powiat oraz terytorium miasta Elbląga. Tak więc historyczna nazwa Pomorza zachowała się tutaj wyłącznie jako oznaczenie jednego województwa. W języku niemieckim określano ją nazwą: Pommerellen, która pojawia się już na mapie K. Hennebergera z 1576 roku, a później na mapach J. B. H o m a n n a z początku XVIII wieku. Po sekularyzacji reszty państwa krzyżackiego w Prusach (1525 r.) weszła w użycie nazwa Księstwo Pruskie lub -Prusy Książęce, pó niemiecku: Preussen hertzoglichen Antheils lub Hertzogthum Preussen. W XVI—XVII wieku dzieliło się ono na 3 okręgi (Kreise): Sam-bię (Samland), Natangię (Natangen) i Prusy Górne, Pogórze (iOberland), które z kolei rozpadały się na 34 starostwa główne (Hauptamter) i 5 starostw dziedzicznych (Erbamter). W 1723 roku wyodrębniono z Sambii osobny okręg zwany: Pruska Litwa (Litauen) na pograniczu z W. Ks. Litewskim. Późniejsze reformy administracyjne XVIII wieku wprowadziły podział na 10 powiatów (Landkreise). W 1701 roku elektor brandenburski, a zarazem książę pruski, Fryderyk, przybrał tytuł króla w "Prusiech" (Koińg in Preussen)13. 13 E. Key ser, Das Preussenland, Staats- und Verwaltungsgrenzen in Ostmittel-europa. "Histarisches Kartenwerk II". Munchen 1954, wstęp;. E. B.ahr, Die Ver-waltungsgeHete Koniglich-Preussens 1454—1772, "Ztschr. d. Westpr. Geschver", t. LXXIV. Gdańsk 1938; M. Biskup, A. Tomczak, Mapy województwa pomorskiego w drugiej połowie XVI w., "Roczn. Tow. 5. Nazwy Pomorza i Prus w okresie od 1772 do 1919 roku Pojęcie Pomorza Nadodrzańskiego nie uległo zasadniczym zmianom -w stosunku do poprzedniego okresu. Rozszerzył się natomiast zasięg terytorialny tej dzielnicy. W traktacie rozbiorowym z 1773 roku Polska zrzekała się ostatecznie roszczeń lennych do ziem lęborskiej i bytowskięj, które odtąd uważane były za część składową prowincji Pommern. W 1815 roku ostatnia cząstka ziem nadodrzańskiego Pomorza pozostająca pod panowaniem szwedzkim, tj. okolice Strzałowa (niem. Stralsund) i wyspa Rugia przeszły pod berło Hohenzollernów. Nabytki te określano zrazu jako: Neu-Vorpommern, jednakże w miarę likwidacji ich odrębności administracyjnych, termin ten około połowy XIX wieku począł wychodzić z użycia. Po reformie administracyjnej z lat 1815—1818, w skład prowincji pomorskiej (Provinz Pommern) weszły powiaty: drawski, świdwiński, oraz drobne obszary wokół Ińska, które stanowiły dotąd część Nowej Marchii, ponadto dawne starostwo drahimskie, tj. Stare Drawsko z okolicą. W potocznym użyciu pozostały nadal niemieckie określenia Vorpommern i Hinterpommern, przy czym jako granicę tych obszarów przyjmowano bieg Odry i Rędowy (Randów). W terminologii naukowej spotyka się również określenie: Ostpommern u. Społeczeństwo polskie posługiwało się w odniesieniu do obszarów nad-odrzańskich nazwami, stanowiącymi przekład urzędowych terminów niemieckich. Toteż nazwa: Pomorze w tym okresie była równoznacznikiem "prowincji Pommern". Nazwa Nowej Marchii pozostawała nadal w użyciu, zarówno w społeczeństwie niemieckim, jak i polskim, chociaż administracyjnie region ten stanowił część prowincji brandenburskiej (Provinz Brandenburg). Większe zmiany miały miejsce w podziałach ziem nadwiślańskich. Po pierwszym rozbiorze Polski, rząd pruski w latach 1772—1775 dokonał na tych obszarach nowego podziału administracyjnego. W skład utworzonej prowincji Prusy Zachodnie (Westpreussen) weszły województwa: pomorskie (bez terytorium miasta Gdańska), malborskie (wraz z Elblągiem), chełmińskie bez miasta Torunia i drobny fragment województwa płockiego koło Górzna. Do tej jednostki administracyjnej włączono również powiat kwidzyński (obejmujący także m. in. Susz, Iławę i Kisielice) z dawnego obszaru Prus Książęcych. Pozostała część tej dzielnicy, powiększona o Warmię otrzymała nazwę Prus Wschodnich (Ostpreussen). Wreszcie 23. Pomorze Wschodnie W latach 1772—1815 (oprać. M. Biskup): 1 — granice prowincji pruskich w latach 1772—1807, 2 — granice rejencji pruskich w latach 1772— 1807, 3 — granice księstwa Warszawskiego i W.M. Gdańska w latach 1807—1815, 4 — tereny Księstwa Warszawskiego i W.M. Gdańska w latach 1807—1815, 5 — stolice prowincji wschodnio- i zachodniopruskich lub Obwodu Nadnoteckiego, 6 — stolice rejencji pruskich, 7 — stolice obecnych powiatów z zagarniętych-w pierwszym rozbiorze części województw: poznańskiego, gnieźnieńskiego, inowrocławskiego utworzono tzw. Okręg Notecki (Netze Distrikt) ze stolicą w Bydgoszczy. Po drug'm rozbiorze w skład Prus Zachodnich weszły także terytoria miast: Gdańska i Torunia, należące dotąd do Polski. Z pozostałych zaborów w Wielkopolsce i na Mazowszu utworzyli Prusacy okręg: Prusy Południowe (Sudpreussen). Wreszcie w 1797 roku ze zdobyczy trzeciego roztworu oraz powiatów: Lipno, Mława i Płock, zajętych już w 1793 roku, aż po Ikrę Narwi i Wisły utworzono okręg tzw. Nowe Prusy Wschodnie (Neu-Ostpreussen). 24. Pomorze Zachodnie w latach 1815—1919 (wg M. Sczanieckiego): 1 — granice państw Rzeszy, 2 — zmiana granic państwowych, 3 — granice prowincji pruskich, 4 — granice rejencji pruskich, 5 — stolica prowincji, 6 — stolice rejencji — 7 — stolice obecnych powiatów Po klęsce Prus i utworzeniu przez Napoleona w 1807 roku Księstwa Warszawskiego, włączono do niego województwo chełmińskie (bez Grudziądza) oraz znaczną część Okręgu Noteckiego. Po kongresie wiedeńskim (1815 rok) tereny te powróciły do państwa pruskiego, podobnie jak Gdańsk, których w latach 1807—1813 był wolnym "miastem. W toku wielkich reform administracyjnych z lat 1815—1818 ustalono nowy podział terytorialny, który obowiązywał z niewielkimi zmianami aż do upadku monarchii Hohenzollernów. Prowincja Prusy Zachodnie (Westpreusseri) objęła odtąd na lewym brzegu Wisły cały obszar dawnego województwa pomorskiego1, a z Wielkopolski i Kujaw powiaty: wałecki i złotowski oraz drobny fragment Kujaw naprzeciw Torunia. Na prawym brzegu Wisły w skład tej prowincji wchodziły powiaty: elbląski, malborski, sztumski, kwidzyński, suski, grudziądzki, lubawski, brodnicki, chełmiński i toruński. Prowincja Prusy Zachodnie dzieliła się na dwie rejencje: gdańską i kwidzyńską, ze stolicą prowincji w Gdańsku. W 1824 roku połączono ten okręg z sąsiednią prowincją Prus Wschodnich pod wspólną nazwą: Prowincja Prusy (Provinz Preussen), ale w 1878 roku przywrócono poprzedni podział. 25. Pomorze Wschodnie w latach 1815—1919 (oprać. M. Biskup): 1 — granice Rzeszy,. 2 — granice prowincji pruskich, 3 — granice rejencji pruskich, 4 — stolice prowincji, 5 — stolice rejencji, 6 — stolice obecnych powiatów Prowincja Prusy Wschodnie (Ostpreussen) ze stolicą w Królewcu (Konigsberg, obecnie Kaliningrad, ZSRR) obejmowała po roku 1878 pozostałe części dawnych Prus Książęcych oraz Warmię. Dzieliła się ona. na rejencje królewiecką i gąbińską (niem. Gumbinnen), z których w 1905 roku wydzielono trzecią rejencję, olsztyńską (Allenstein)15. W XIX wieku były również w użyciu określenia regionalne: Litwa Pruska (Preussisch Litauen), tj. obszar na prawym brzegu Niemna koło Kłajpedy, dalej: Mazury (niem. Masuren, Masurenland), dla oznaczenia południowych części prowincji, zamieszkałych przez polską ludność wyznania luterańskiego, dalej: Warmia (Ermland) i in. Owe niemieckie nazwy w tłumaczeniu były również w powszechnym użyciu u polskiego społeczeństwa w zaborze pruskim. Toteż nazwa Pomorza dla ziem nadwiślańskich utrzymała się tylko w publikacjach historycznych. Powszechnie więc mówiono wówczas o Prusach Zachodnich, w niektórych publikacjach próbowano reaktywować termin: Prusy Kaszubskie. Określenie: Kaszubi doznało w tym okresie ostatecznej stabilizacji. Zarówno Polacy jak i Niemcy określali w ten sposób rodzimą ludność, mówiącą dialektami pomorskimi na obszarze prowincji zachodniopruskiej oraz w powiatach bytowskim i lęborskim. Natomiast topniejącą grupę ludności słowiańskiej w ziemi słupskiej zwano powszechnie Słowińcami. Niemiecki termin: Wendowie (Wenden) stosowany był tylko w odniesieniu do Łużyczan, przetrwał jednak w dawnej tytulaturze panujących pruskich.