na Wczasy nad morzem

Charakterystyka Geograficzno-Historyczna Pomorza

16 sierpnia 2013r.

CHARAKTERYSTYKA GEOGRAFICZNO-HISTORYCZNA POMORZA Środowisko geograficzne Krajobraz dzisiejszego Pomorza ukształtował się w okresie lodowcowym i polodowcowym. Już pod powłoką lodowcową, zwłaszcza w momencie jej -topnienia, kształtowały się najbardziej charakterystyczne jego cechy, jak rozmieszczenie wód stojących, bieg rzek i strumieni, urzeźbienie terenu, pierwszy zarys linii brzegowej morza itp. W surowym klimacie polodowcowym szata roślinna najpierw przybrała charakter tundry. Ale w miarę ocieplania się zrazu pojawiły się na Pomorzu lasy iglaste (7000— ^5000 lat przed n.e.), a następnie też liściaste (5000—3000 lat przed n.e.). Podczas drugiej fazy klimat był nawet nieco cieplejszy, niż obecnie, co -znalazło wyraz w bujniejszej"roślinności. Na ten okres przypadło ostateczne ukształtowanie się ujść dużych rzek i zarysu dużych jezior; podniosły .się nieco wody gruntowe; ustaliło się też ostatecznie lustro poziomu morza.. W ujściach wielkich rzek, jak np. Odry i Wisły, utworzyły się rozległe delty i zalewy. Dość jednolity do tej pory las iglasty wzbogacił się o dęby, lipy, wiązy, olchy i graby. W okresie między 3000—1000 lat przed n. e. w zachodniej części Pomorza wystąpiły buki, przekraczając prawy brzeg Wisły, we wschodniej zaś części obok sosny pojawiły sit'*"świerki. W ostatnich 3000 lat nastąpiło lekkie ochłodzenie. klimatyczne, co spowodowało wzrost udziału sosny w lasach. Ochłodzenie to miało również poważny wpływ na warunki wegetacyjne innych rodzajów roślinności. W obecnej sytuacji geograficzne Pomorze dzieli się na dwie strefy . równoleżnikowe: nadbałtycką i pojezierną, a te z kolei na dwie strefy południkowe: pomorską w ściślejszym znaczeniu i mazurską (pruską). 2: Bałtyk u wybrzeży Pomorza Zachodniego Najlepsze warunki wegetacyjne (209—215 dni w ciągu roku) ma Nizina Szczecińska z średnim opadem rocznym 450—600 mm wody, najgorsze zaś strefa mazurska (około 160 dni w ciągu roku) z średnim opadem 500—600 mm. W strefie pomorskiej zima trwa koło 1- miesiąca, w strefie mazurskiej do dwu miesięcy, stosownie do tego dni z przymrozkami rozciągają się w granicach 90—125 dni. Z punktu widzenia morfologicznego, na Pomorzu wyróżniamy dwie równoleżnikowe, nadmorskie strefy, z których pierwsza nosi nazwę: a) Po-brzeża Zachodniopomorskiego, prawie aż po Wisłę, druga zaś: b) Pobrzeża Wschodniopomorskiego, prawie aż po Niemen. Odpowiadają im równoleżnikowe strefy lądowe, z których pierwsza nosi nazwę: c) Pojezierza Pomorskiego, druga zaś: d) Pojezierza Mazurskiego (Pruskiego). Od południa oddziela je bruzda Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej, której środkiem płynie rzeka Noteć. Mniej wyrazisty jest przedział między Pojezierzem Mazurskim a przylegającą do niej od południa Niziną Mazowiecką; biegnie on od Torunia na wschód między wododziałem Drwęcy, górnej Wkry, Pisy i Biebrzy. Od ściany zachodniej Pomorze jest zamknięte doliną rz. Wkry i wyspą Rugią, na wschodzie zaś rz. Pregołą i wododziałem rz. Niemen. Granice morfologiczne nie odpowiadają ani dzisiejszym granicom administracyjnym, ani też politycznym. Wstęp — Charakterystyka geograf iczno-historyczna Pomorza 3. Regiony fizjograficzne Pomorza Zachodniego i Gdańskiego (wg S. Pietkiewicza): 1 — typowe pojezierza pagórkowate, 2 — obszary pagórkowate poza pojezierzem, 3 — pojezierza dennomorenowe, 4 — równiny dennomorenowe i zandrowe, 5 — dna dolin i kotlin. Symbole regionów: VI — Pobrzeże Bałtyckie: VIj — Pobrzeże Szczecińskie, VI2 — Pobrzeże Słowińskie, VI3 — Pobrzeże Kaszubskie, VI4 — Żu-2awy Wiślane; V — Pojezierze Pomorskie: Vi — Pojezierze Myśliborskie, V2 — Pojezierze Drawskie, V3 ■— Pojezierze Wałeckie, V4 — Pojezierze Kaszubskie; IV B — "Wysoczyzny jezierne: IV B7 — Wysoczyzną Krajeńska, IV Ba — Równina Tucholska; IV C — Kotliny: IV C6 — Kotlina Toruńska, IV C7 — Kotlina Gorzowska a. Pobrzeże Zachodniopomorskie rozciąga się wzdłuż wybrzeży Zatoki Pomorskiej od wyspy Rugii aż po przylądek Rozewie u nasady Półwyspu Helskiego; zajmuje ono około 350 km w linii powietrznej i sięga od 50 do 100 km w głąb lądu; w granicach Polski znajduje się około 13,5 tys. km2. Na ogół przeważają w jego urzeźbieniu równiny, a wzniesienia nie przekraczają 100 m ponad p.m. Partie brzegowe Pobrzeża obfitują w mierzeje, zakończone zwałami wydm i w płytkie przybrzeżne jeziora. Takim przybrzeżnym^ jeziorem jest również zalew Szczeciński (635 km2 powierzchn^|j^z4ąV||micą, że wchłaniając potężny 4. Krajobraz wyspy Wolin strumień wód Odry, oddaje je morzu trzema korytami: Dziwną, Świną i Pianoujściem. Ujście Odry zamykają wyspy Wolin i Uznam. Najbardziej charakterystyczną częścią Pobrzeża jest rozległa Nizina Szczecińska, ciągnąca się od Odry aż po Kołobrzeg. Obejmuje, ona na południu' nieco mniejszą Nizinę Pyrzycką, w obrębie której, mieści się rozległe jez. Miedwie. Tutaj znajdują się główne obszary rolnicze Pomorza Zachodniego. Nadmorskie części Niziny obfitują w wielkie kompleksy leśne' (Puszcza Wkrzańska, Puszcza Bukowa), moczarowate łęgi i pastwiska. Dobre, warunki wegetacyjne ma tutaj tylko wyspa Wolin, obfitująca na południu w urodzajne gleby, osłonięte od północy .pasmem wysokich, pokrytych lasami wzniesień. Pobrzeże Słowińskie biegnie wąskim pasem wzdłuż morza, nie przekraczającym przeciętnie 30 km. Brak większych rzek na zapleczu i niszczące działanie fal morskich stworzyło wyrównaną linię brzegową, pozbawioną zatok. Jedyne porty umieściły się w ujściach rz. Parsęty (Kołobrzeg), Wieprzy (Darłowo) i Łeby (Ustka), ale nadają się one tylko dla przybrzeżnej żeglugi rybackiej i drobnotowarowej. Dawne, dość daleko sięgające w głąb lądu zalewy, zostały z czasem oddzielone od morza pasmem wydm i utworzyły sznur płytkich jezior przybrzeżnych (Jamno koło Koszalina, Gardno, Łebsko, Sarbsko). b. Pobrzeże Wschodniopomorskie ciągnie się od Półwyspu Helskiego ku wschodowi, obejmując Pobrzeże Kaszubskie, deltę Wisły, czyli Żuławy, oraz Nizinę Braniewską i Sępopólską, która z kolei przechodzi w system nizin rzeki Pregoły. U swej nasady zachodniej sięga ono od 30 km na terenie Prus do 120 km w głąb kraju. W granicach Polski mieści się około 7,5 tys. km2 powierzchni. Pobrzeże Kaszubskie od lądu odgradza dolina Łeby i Redy, wyżłobiona jeszcze w okresie lodowca i do dnia dzisiejszego pdkryta kobiercem urodzajnych łęgów i łąk. U jej nasady mieści się wielki port morski — Gdynia — wchodzący dziś w obręb Trójmiasta. Od północy okala je Półwysep Helski i płytka Zatoka Pucka (2—5 m głębokości), wchodząca w skład większej i głębszej Zatoki Gdańskiej na przedpolu Żuław. Cechą charakterystyczną Pobrzeża jest system urodzajnych Kęp (Swarzewska, Pucka, Oksywska, Redłowska) dziś zagospodarowanych rolniczo, pierwotnie pokrytych wielkimi lasami, których szczątki (Puszcza Darżlubska, ' Mirachowska) ocalały na zapleczu. Zamykająca od północy Pobrzeża Mierzeja Helska powstała jeszcze w okresie morza litorinowego (4000—3000 lat przed n.e.) i w czasach historycznych wielokrotnie ulegała przerwaniu pod naporem fali morskiej. Powstały na jej podstawie Półwysep dawał zawsze schronienie tylko ludności rybackiej, której największe skupisko znajduje się w miejscowości portowej i letniskowej Hel. Żuławami Wiślanymi określa się szmat ziemi, przekraczający nieco 1 tys. km2, między końcowym rozgałęzieniem Wisły (Leniwką i Nogatem) a brzegiem morza. Żuławy zaczęły się tworzyć w okresie morza litorinowego drogą osadzania mułu rzecznego i porostów. Równocześnie od strony morza tworzyła się mierzeja, która ostatecznie zamknęła deltę Wisły od północy dopiero w X wieku n.e. Wewnątrz Żuław powstała więc depresja sięgająca do 2 m niżej p.m., a największe ich wzniesienie nie przekracza 9 m ponad p.m. Obfitość wód i bagien przez wiele wieków utrudniała zagospodarowanie delty. Dopiero zbudowanie systemu kanałów odwadniających i wałów chroniących od zalewów wiślanych, począwszy już od czasów krzyżackich, dało możność zaprowadzenia rolnictwa i hodowli. Na wysoczyźnie lewego brzegu Leniwki znajduje się od dawna teren gęstego osadnictwa. Centrum jego co najmniej od X wieku jest Gdańsk, stolica tej części Pomorza, a dziś główny obok Gdyni i Sopotu człon portowego Trójmiasta. Na .wschód od Żuław rozciąga się- Pobrzeże Warmińskie, składające się z Wysoczyzny Elbląskiej (do 200 m ponad p.m.), Niziny Braniewskiej i Wżniesienia Górowskiego. Cały ten teren został wyrzeźbiony morenami polodowcowymi. Obfituje on w tłuste i urodzajne gliny i iły. Z tego względu od najstarszych czasów Pobrzeże dawało doskonałe warunki dla rozwoju osadnictwa ludzkiego. Takie same warunki spełnia również Nizina Sępopólska, wchodząca w skład rozległej Niziny Pruskiej, ciągnącej się daleko na wschód. c. Pojezierze Pomorskie, oddzielone od południa doliną Noteci, stanowi główną podstawę słowiańskiej połaci Pomorza, ciągnąc się od dolnej Odry (Oderbruch) aż po dolną Wisłę. Obejmuje ono około 32 tys. km2 powierzchni. Zachodnią część Pojezierza zajmowała w czasach historycznych tzw. Nowa Marchia, wschodnią zaś księstwo świeckie. Kraj-. Szkic geomorfologiczny Pojezierza Pomorskiego (wg R. Galona): 1 — moreny stadium pomorskiego, 2 — moreny różnych faz recesyjnych, 3 —• zandry, 4 — pradoliny obraz Pojezierza kształtują rozległe, ciągnące się równoleżnikowo pasma moren czołowych i dennych, wznoszące się we wschodniej części"do 300 m ponad p.m. Są one poprzecinane w poprzek dolinami rzek i okami wielu jezior rynnowych, wielkich i małych (ponad 4 tys.). Wzniesienia tworzą także naturalny wododział. Ku Bałtykowi spływają stąd liczne, choć niezbyt wielkie, rzeki, jak Rega, Parsęta, Wieprza, Łupawa i Łeba; na południe ku Noteci i ku Wiśle płyną rzeki Drawa, Gwda, Brdla i Wda (Czarna Woda). Piaszczysto-gliniaste gleby, występujące na przemian z moczarowatymi i chudymi łąkami, nie sprzyjały osadnictwu, które rozwijało się na tych terenach nader powoli. Przez wiele wieków rosły tutaj wielkie, choć bynajmniej nie gęste, lasy i bory, z których najbardziej znane są Bory Tucholskie. Lepsze warunku glebowe i osadnicze znajdowały się we wschodniej części Pojezierza, obejmującej m. in.: Krajnę, Równinę Tucholską, Kociewie, Kaszuby. Pod względem krajobrazowym najbardziej zróżnicowane jest Pojezierze Kaszubskie, obfitujące w dość duże wzniesienia (m. in. Wieżyca, 331 m ponad p.m.) i w przepiękne jeziora, nierzadko obramowane jeszcze dzisiaj wieńcem lasów. 11. Krajobraz pojezierza Pomorza Zachodniego w okolicy Połczyna, pow. świdwiński d. Pojezierze Mazurskie (także: P r u s k i e) zajmuje tereny między dolną Wisłą a Niemnem o ogólnej, powierzchni około 35 tys. km2. Dzieli się ono na trzy regiony: nadwiślański (inaczej: Powiśle), jeziorny (górny, niem.: Oberland) i suwalski (jaćwięski). Na ukształtowanie krajobrazu wpłynął znowu lądoląd, którego śladem są równoleżnikowo ciągnące się moreny i zandry, a także przeliczne jeziora. Pasma wzgórz dochodzą między Lubawą i Nidzicą do' 200 m ponad p.m. i do 300 m w części wschodniej (Wzgórza Szeskie). Jest tutaj więcej jezior dużych niż na Pojezierzu Pomorskim, gdyż naliczono ich około 2700; krajobrazowo sprawiają one tym większe wrażenie,, że skoncentrowały się głównie w środkowej i wschodniej partii Pojezierza. Pojezierze Pcwiślańskie obejmuje również ziemię chełmińską i lubawską, sięgając na wschodzie aż po rz. Pasłękę. W części środkowej, stanowiącej właściwy trzon Pojezierza Mazurskiego, wyodrębniają się regiony: 12. Ciągi morenowe środkowej części Pojezierza mazurskiego (wg S. Lencewicza i J. Kondrackiego): 1 — linie postoju czoła lodowca, 2 — predysponowane garby terenowe, 3 — zastoiska, 4 — zandry, 5 — większe jeziora olsztyński, mrągowski, Kraina Wielkich Jezior i ełcki wraz z Równiną Mazurską. Wreszcie Pojezierze Suwalskie zostało ukształtowane przede wszystkim systemem rzecznym Czarnej Hańczy, która też zapewne przekazała swoją nazwę terenowi historycznej Jaćwięży. W czasach wczesnośreniowiecznych całe Pojezierze Mazurskie (z wyjątkiem ziemi chełmińskiej) było słabo zaludnione. Pozostaje to w sprzeczności z czasami prahistorycznymi, kiedy notujemy na tym terenie silne gniazda osadnictwa. Prawdopodobnie o kierunku zaludnienia decydowały tutaj warunki i formy eksploatacji. Piaszczysto-gliniaste i zandrowe gleby nie sprzyjały rolnictwu sprzężajnemu, ale w bardziej prymitywnych, choć ekstensywnych, warunkach gospodarstwa żarowego, odpowiadającego zarówno rolnictwu, jak i pasterstwu, mogło tutaj dojść do wytworzenia względnie gęstego (na miarę owych czasów) osadnictwa. Wprowadzenie rolnictwa ornego spowodowało chwilowe opustoszenie tych obszarów, toteż dopiero opanowanie wyższych form rolnictwa (technika nawożenia i uprawy) i wypalania puszczy umożliwiło skolonizowanie ich w czasach nowożytnych przez napływającą od południa ludność mazurską 2. Nazwy historyczne krain i regionów pomorskich i pruskich Na Pomorzu zachowało się sporo nazw terytorialnych i mian etnicznych, z których tylko nikła część weszła do nomenklatur administracyjnych, większość zaś określa już to pewne grupy ludności, już tó pewne pomniejsze regiony. Na ich czele idzie nazwa Pomorze. Jej pochodzenie i znaczenie nie zostało dotąd dostatecznie wyjaśnione. Niektórzy uczeni przypuszczają że została ona nadana przez ludność wielkopolską na określenie terenów ciągnących się: po-morze lub podmorze. Miałaby ona zatem to samo znaczenie, co nazwy typu: Podlasie, Podgórze itp. Od niej z kolei pochodziłoby miano ludu: Pomorzanie. Jednakże już w połowie XII wieku autor żywota św. Ottona z Bambergu, H e r b o r d, podał, że "w języku słowiańskim wyraz po (me) znaczy tyle co: 'przy' lub 'koło' wyraz zaś mo-riz tyle co 'morze', stąd wywodzi się nazwa Pomerania, czyli jakby Po- 1 Terminologię i dane zaczerpnięto głównie z dzieła: S. Len cewic z, J. Kon- dracki, Geografia fizyczna Polski. Warszawa 1959; zob. też J. Kostrowicki, Środowisko geograficzne Polski. Warszawa 1961; znaczenie pomocnicze miały: S. Srokowski, Pomorze Zachodnie. Studium geograficzne i społeczne. Gdańsk 1947; tenże,-. Prusy Wschodnie. Studium geograficzne, gospodarcze i społeczne. Gdańsk 1945. ■ merizania, tj. (ziemia) położona przy lub koło morza. Jest to wyjaśnienie najtrafniejsze, albowiem w językach słowiańskich przyimek 'po' oznacza z reguły tyle co 'przy' 2. Stąd więc wyraz Pomorze należy sprowadzić do pierwotnego znaczenia: Przy-^morze. Pierwotna nazwa oznaczała kraj położony nad morzem, przy morzu. Należy więc przyjąć taką kolejność znaczeń: Pomorze jako 'Przymorze', stąd lud: Pomorzanie w znaczeniu 'Przymorzanie'; od nazwy ludu: Pomorzanie z kolei powstały nazwy łacińskie: Pomerania (ziemia) i Pomerani (lud) lub Pomorania (ziemia) i Pomorani (lud). Stosunek obu tych form nie został wyjaśniony. Miejscowa, pomorska wymowa tej nazwy brzmiała: Pue-muerze. W źródłach niemieckich i w ogóle, zachodnich zapisywnao tę nazwę w postaci: Pomerania, Pommern itp., natomiast w źródłach środkowopolskich jako: Pomorania, Pomorani itp. W tytulaturze książąt zachodniopomorskich pojawiły się nazwy terytorialne: Slavia i Leuticia. Pierwsza z nich stanowiła przeniesienie nazwy ludu: Słowianie (Slavii), Słowiańszczyzna (Slavia) na oznaczenie Pomorza, jako jednej z ziem słowiańskich; natomiast druga z nich wywodziła się od ludu Luciców (Leutici, Liutici) i odnosiła się do terenów na zachód od Odry. O wiele bardziej zawikłana jest nazwa: Kaszuby (Cassubia), oznaczająca jakieś terytorium, oraz Kaszubi, Kasz u b i c i, (Cassubi, Cassubitae), odnosząca się do ludzi zamieszkujących to terytorium. Z wielu różnych możliwości zlokalizowania najbardziej uzasadnione wydaje się umiejscowienie tego terytorium w okolicach: Białogardu (Biełgardu) nad Parsętą i Sławna. Sama nazwa jest bardzo niejasna. Według wszelkiego prawdopodobieństwa wywodzi się ona od tematu kas, już to określającego ziemie bagniste, moczary, już to mającego znaczenie przezwiskowe; w obu wypadkach nie jest wykluczone pochodzenie tego wyrazu z języka pruskiego. Na teren dzisiejszych Kaszub nazwa ta przeszła dopiero u schyłku średniowiecza i na początku czasów nowożytnych, gdy słowiańska ludność w okolicach Białogardu i Szczytna uległa germanizacji3. 2Herbordi, Vita Ottcmis episcopi Babenbergensis, lib. II, cap. 1 (Mon. Pol. Hist, t. II. s. 72): "Pemerania provincia ex ipsa nominis etimologia qualitatem sui sltus indicare videtur. Nam 'pome' lingua Sclavorum 'iuxta' sonat vel 'circa' 'moriz' autem 'mare'; inde 'Pomerania' quasi 'Pomerizania', id est: iuxta vel circa mare ,sita". Zob. tutaj G. Labuda, Wpływ powstania państwa polskiego na rozwój dziejowy Pomorza, (w:) Początki państwa polskiego, t . II. Poznań 1962, s. 270—271; najwięcej materiału do dziejów nazwy Pomorza i rozmaitych nomenklatur pochodnych dostarcza rozprawa G. R e n n a, Die Bedeutung des Namens "Pommern" und die Bezeichnungen j'tir das heutige Pommern in der Geschichte. Greifswald 1937: zob. też P. Czapiewski, Tytulatura książąt pomorskich do początku XIV w., "Zap. Tow. Nauk. Tor.", 15 (1949), 3O zagadnieniu tej nazwy istnieje obszerna literatura. Obecny stan dyskusji Niejasnego pochodzenia jest nomenklatura Nippsches Gebiet — N i p-s k i Kraj, pojawiająca się w późnym zapisie niemieckim na oznaczenie ziemi rozłożonej w dorzeczu rz. Drawy. Krajna określa w zasadzie rejon dawnej ziemi nakielskiej; nazwa ta powstała dopiero po podboju Pomorza Gdańskiego przez Bolesława Krzywoustego na początku XII wieku, gdy ziemia ta została wcielona bezpośrednio do Wielkopolski i zajmowała w stosunku do niej pozycję skrajną. Rejon ziemi tczewskiej nosi w źródłach nazwę Kociewia, skąd miano ludu: Kociewian i e, Kociewiacy. Istnieją różne próby jej wyjaśnienia, już to od wyrazu 'kot', lub od rośliny 'kocanka'; prawdopodobnie jednak temat: kocie określa jakieś tereny bagniste, moczarowate. Na terenie ziemi słupskiej do niedawna w okolicach jezior Gardno i Łebsko żyła grupa ludności kaszubskiej, zwąca się Słowińcami, utworzona według tej samej zasady, co nazwa Słoweńców w Słowenii na Bałkanach. Nie zachowała się jednak stosowna nazwa terytorialna, nie ma bowiem danych na to, jakoby nazwa Slavia w tytulaturze książąt zachodniopomorskich odnosiła się właśnie do ich ziemi. O wiele lepiej zachowały się nazwy terytorialne i plemienne na terenie Prus. Najtrudniejsza do objaśnienia jest nazwa samych Prus jako krainy i jako nazwy ludu (Prusowie, Prusai). Niektórzy nadają jej znaczenie przezwiska (od: prausti 'myć', prusna 'pysk') albo określania charakteru zajęć: 'hodowcy koni', 'koniarze' (w j. słow. prus oznacza ogiera). Z licznych nazw plemiennych, które równocześnie są terytorialnymi, wymienić należy: Pomezanię (od: Pamedian 'Podlasie') i Pogeza-nię (od Pagudian 'kraj porośnięty zaroślami'). Sąsiadująca z nimi Warni i a miała otrzymać swą nazwę od wyrazu warmai 'trzmiel' (co mało prawdopodobne) lub od przymiotnika wormyan, wurman 'czerwony' w znaczeniu: 'czerwona ziemia'. Pobliska N a t a n g i a lub N o t a n g i a nie została dotąd etymologicznie wyjaśniona. Prawdopodobnie należy wyróżnić temat: not — w znaczeniu czegoś płynącego (łac. natare, rz. Noteć, lit. nuotakana 'spływ wody'); w połączeniu z sufiksem dzierżawczym: ang oznaczałoby to krainę o spływających wodach itp. Ziemię B a r c j ę i lud B a r t ó w wiąże się z reguły z wyrazem bar-tis 'barć' w znaczeniu: ziemia bartników. Niejasna jest nazwa: Nadro-w i a, nawet jeżeli dokona się jej podziału: na — drowia i rdzeń zestawi, się z wyrazem: druwis 'miejsce wydrążone' 'barć'; wszystko wskazuje jednak na to, że przyrostek: na — albo należy do rdzenia nazwy,

wczasy, morze, przyroda, Historia, pomorze, Wolin, Hel, Kaszuby, Pradolina, Krajobraz Pomorski, Klimat, wakacje, Wypoczynek, spacery