na Wczasy nad morzem

Badania Archeologiczne Pomorza

16 sierpnia 2013r.

EPOKA WSPÓLNOTY PIERWOTNEJ CHARAKTERYSTYKA ŹRÓDEŁ I LITERATURY; Z DZIEJÓW BADAN ARCHEOLOGICZNYCH POMORZA Pomorze należy do obszarów Polski najlepiej zbadanych pod względem archeologicznym. Już w roku 1724 ukazała się w Królewcu pierwsza praca z zakresu naszej dyscypliny, mianowicie dziełko Christiana Fryderyka R e u s c h a, De tumulis et urnis sepulcralibus in Prussia, w którym autor daje przegląd zwyczajów pogrzebowych Celtów, Germanów i Prusów, dołączając szczegółowy opis grobów prahistorycznych odkrytych na obszarze ówczesnych Prus Królewskich i Książęcych, poczynając od pierwszego odkrycia grobu skrzynkowego w Siedlcach (obecnie dzielnica Gdańska) w roku 1656. Potem dopiero w latach 1850—1852 w czasopiśmie "Neue Preussische Provinzialblatter" opisał F. Forstemann (Das nórdliche Pommerellen und seine Altertumer, 1850—1852), w serii artykułów zabytki z kilku północnych powiatów Pomorza Gdańskiego. Pracę jego kontynuował w latach 1855—1858 Strehlke. Pierwszą pracę syntetyczną opublikował w roku 1872 G. Behrendt (Die pommerelli-schen Gesichtsurnen, 1872, i tenże, Nachtrag zu den Pommereltischen Ge-sichtsurnen, 1878) o pomorskich popielnicach twarzowych, do której wydał w 6 lat później uzupełnienie. Po tych początkach zainteresowania najdawniejszą przeszłością Pomorza ze strony niemieckiej występuje na widownię wybitny badacz polski, pochodzący z Ukrainy, Godfryd Ossowski, który w latach 1876—1878 z ramienia Towarzystwa Naukowego w Toruniu przeprowadził na Pomorzu Gdańskim pierwsze systematyczne badania wykopaliskowe i równocześnie zanotował wszystkie wiadomości o dawniejszych odkryciach archeologicznych na Pomorzu. Rezultatem tej pracy było wydanie w roku 1880 pięknej Mapy archeologicznej Prus Zachodnich z dwujęzycznym polsko-francuskim tekstem objaśniającym. W latach zaś 1879 —1888 ukazało się zeszytami drugie wielkie dzieło Godfryda Ossowskiego: Zabytki przedhistoryczne ziem polskich. Seryja I. Prusy Królewskie, które jednak wskutek wyjazdu autora na Syberię nie doczekało się już wydania końcowego zeszytu. Oba te dzieła położyły podwaliny pod późniejsze badania pradziejów Pomorza Gdańskiego. Na podstawie stworzonej przez Ossowskiego budował dalej lekarz gdański Abraham L i s-s a u e r, wydając w roku 1887 obszerną inwentaryzację zabytków archeologicznych Pomorza Gdańskiego wraz z przyległymi powiatami Wielkopolski, Pomorza Zachodniego i Królestwa Kongresowego (Die prahistori-schen Denkmaler der Provinz Westpreusseń und der angrenzenden Gebiete, 1887). Z chwilą założenia w roku 1880 niemieckiego ośrodka badań naukowych w Gdańsku w postaci Muzeum Prowincjonalnego, z którym Muzeum Polskiego Towarzystwa Naukowego w Toruniu, założone wcześniej (1875), lecz pozbawione personelu fachowego, nie mogło skutecznie konkurować, prymat w badaniach archeologicznych znowu przeszedł w ręce niemieckie. Nie prowadząc systematycznych prac wykopaliskowych gromadzono tu jednak zabytki pochodzące z darów. W ten sposób zebrano z biegiem lat pokaźną ilość źródeł do znajomości pradziejów Pomorza Gdańskiego, a roczne sprawozdania referujące powiększanie się zbiorów zaznajamiały społeczeństwo Pomorza z nowymi odkryciami. Po 30-letniej działalności pierwszego dyrektora muzeum gdańskiego dr H. Conwentza zbiory muzealne obejmowały już 14 600 pozycji. Duże zasługi nad opracowywaniem poszczególnych zagadnień z pradziejów Pomorza zdobyli sobie w l^ońcu XIX wieku uczeni niemieccy Otto Olshausen z Berlina, a w pierwszej ćwierci XX wieku Gustaf Kossinna, ze strony polskiej zaś ks. Kazimierz Chmielecki. W roku 1918 ukazał się pierwszy tom Dziejów Prus Królewskich ks. Stanisława Kuj o "ta (Dzieje Prus Królewskich. I: Czasy przedhistoryczne. "Roczniki Tow. Nńuk. w Toruniu", t. 20, 1913, s. 55—184) obejmujący m. in. pradzieje tej dzielnicy. Niestety opracowanie prahistorii Pomorza nie odpowiadało ówczesnemu stanowi wiedzy, ponieważ autor przykuty chorobą do łóżka mógł się oprzeć jedynie • na literaturze, a nie mógł wykorzystać bogatych materiałów muzealnych. Sytuacja uległa zmianie dopiero z chwilą wskrzeszenia Polski, kiedy pojawili się na widowni pierwsi absolwenci Uniwersytetu Poznańskiego. Od roku 1919 zaczęły się ukazywać prace autorów polskich o pradziejach Pomorza w języku polskim i w językach obcych, najpierw Józefa Ko- strzewskiego, później ks. Władysława Łęgi pochodzącego z dolnego Powiśla, Konrada Jażdżewskiego, Tadeusza Wagi i Jacka Delek-ty. Rozpoczęły się pierwsze systematyczne badania terenowe na Pomorzu organizowane przede wszystkim przez muzeum poznańskie, ponieważ na Pomorzu dopiero w roku 1931 powstała pierwsza placówka archeologiczna w Toruniu. M. in. w Chełmży zbadano pierwszą na Pomorzu osadę kultury ceramiki wstęgowej, w Rzu-cewie w pow. puckim dużą osadę neolitycznej ludności rybackiej, w Stężycy w pow. kartuskim cmentarzysko kultury pomorskiej, w Gdy-ni-Oksywiu rozległe cmentarzysko z okresu lateńskiego i rzymskiego (liczące ponad 170 grobów), w Odrach w pow. chojnickim kurhany i kręgi kamienne z okresu rzymskiego, w Jedwabnie w pow. toruńskim grodzisko i w Uniradziach w pow. kartuskim kurhany wczesnośredniowieczne. W roku 1929 ukazało się pierwsze polskie opracowanie pradziejów Pomorza z obszernym streszczeniem francuskim i niemieckim J. Kostrzewskiego (Kultura przedhistoryczna województwa pomorskiego. "Pamiętnik Instytutu Bałtyckiego" seria "Balticum", z. 1, 1929). W roku 1930 wydało Towarzystwo Naukowe w Toruniu gruntowne dwutomowe dzieło Władysława Łęgi pt. Kultura Pomorza we wczesnym średniowieczu na podstawie wykopalisk, które doczekało się obszernego streszczenia i ostrej, lecz nieuzasadnionej krytyki w języku niemieckim, wydanej przez osławiony Ostlandinstitut w Gdańsku. W roku 1934 wyszła popularna monografia archeologiczna Pomorza T. Wagi (Pomorze w czasach przedhistorycznych, 1934), a w roku 1936 — J. Kostrzewskiego opracowanie pradziejów Pomorza w języku angielskim (The prehistory oj Polish Pomerania, 1934). nego Miasta Muzeum Gdańskie, które ogłaszało drobne prace w swym organie "Blat-ter. fur deutsche Vorge-schichte" (1924—1938), wychodzącym od roku, 1939 do 1942 pod nazwą "Gothiscan-: dza". Czasopisma te i cała działalność Muzeum Gdań-r skiego pod kierownictwem do roku 1939 dr La Baumę'a, a od r. 1939 . K. Langenhei-ma, były skierowane na wykazanie odwiecznie germańskiego osadnictwa na Pomorzu, z czym prahistorycy polscy oczywiście polemizowali. Po przerwie spowodowanej drugą wojną światową, która m. in. przyczyniła się do niemal kompletnego. zniszczenia bogatych gdańskich zbiorów archeologicznych, badania pradziejów Pomorzą Gdańskiego nabrały znacznego rozmachu. Odbudowano za staraniem prof. K. Jażdżewskiego Muzeum Gdańskie i przeprowadzono pod jego kierownictwem wieloletnie badania w Gdańsku, obecnie kontynuowane przez A. Zbierskiego. Rozpoczęto systematyczne badania na obszarze województwa. Tylko w Toruniu w dwadzieścia trzy lata po wojnie zbiory archeologiczne w Muzeum są niestety nieuporządkowane,- nie mają odpowiedniego pomieszczenia i są właściwie niedostępne. W Gdańsku powstało po drugiej wojnie światowej nowe Muzeum Archeologiczne, rozwijające pod kierownictwem L.- J. Łuki bardzo pożyteczną działalność. W roku 1965 powstał rocznik Mu^ zeum Archeologicznego pt. "Pomerania Antiąua". Na Pomorzu Szczecińskim badania archeologiczne rozpoczęły się z chwilą założenia Gesellschaft jur Pommersche Geschichte und Alter? tumskunde w roku 1842. W tym czasie pradziejami Pomorza Zachodniego-zajmował się głównie historyk L. Giesebrecht. Później znaczne zasługi w gromadzeniu zabytków archeologicznych ponieśli Hugo Lernck e, przyczynkach zajmował się też pradziejami Pomorza antropolog berliński Rudolf V i r c h o w. Pierwsze opracowanie pradziejów tej dzielnicy wraz z bibliografią dał dopiero w roku 1931 Otto Kunkel (Urgeschichte Pommerns in Bildern, 1931), będący aż do roku 1945 dyrektorem muzeum prowincjonalnego w Szczecinie. Przed drugą wojną światową prowadzono tu niewiele tylko systematycznych prac wykopaliskowych, koncentrując się głównie na badaniach wielkiego miasta-portu Wolina (K. S. Wilde, Die Bedeutung der Grabung Wollin, 1939, i recenzja tej pracy przez J.-Kostrzewskiego w "Przeglądzie Archeol.". t. VIII, 1948).,Poza tym rozkopano przed wojną m. in. duże cmentarzysko z okresu rzymskiego w Lubowidzu w pow. lęborskim (Helmut A g d e, Luggewiese, Kreis Lauenburg ein ostgermanisches Graberfeld des 1—3. Jahrhunderts, 1939), dalej cmentarzysko lateńskie w Dołgiem, a w czasie wojny cmentarzysko w Wartinie używane przez długie wieki, położone obecnie w NRD, na lewym brzegu dolnej Odry. Gromadzone pilnie źródła archeologiczne w muzeum szczecińskim były od roku 1933 opracowywane w rocznych sprawozdaniach w "Baltische Studien" i w drobnych komunikatach w szczecińskich "Monatsblatter", organie towarzystwa historycznego. Po drugiej wojnie światowej ogromnie ożywiły się badania archeologiczne na Pomorzu Szczecińskim. W roku 1955 powstały "Materiały Za-chodnio-Pomorskie" jako organ Muzeum Pomorza Zachodniego, kontynuowano z sukcesem badania w Wolinie, zbadano grodziska m. in. w Swo-bnicy w pow. gryfińskim, Myśliborzu i Kędrzynie w pow. kołobrzeskim, w Radoczy w pow. szczecineckim, bada się systematycznie obszar Szczecina wczesnośredniowiecznego i dawnego Kołobrzegu, rozpoczęto sprawdzenie i inwentaryzację grodzisk, a dwie powstałe po wojnie placówki konserwatorskie w Szczecinie i Koszalinie skutecznie ratują zagrożone zabytki archeologiczne. Muzeum szczecińskie rozwija pod kierownictwem W. Filipowiaka żywą działalność badawczą i wydawniczą. Na Pomorzu Mazowieckim rozpoczął systematyczne badania archeologiczne w roku 1878 Otto T i s c h 1 e r, autor dwóch podstawowych publikacji Ostpreussische Graberfelder (1878) i Ostpreussische Grabhugel (Cz. I—III, 1886—1890). Duże zasługi w badaniu najstarszej przeszłości tej dzielnicy ponieśli też Adalbert Bezzenberger (Analysen vorgesch. Bronzen Ośtpreussens, 1904), Emil H o 11 a c k, autor inwentaryzacji prahistorycznej b. Prus Wschodnich oraz mapy archeologicznej tego terenu (Vorgeschichtliche Ubersichtskarte von Ostpreussen oraz Erlauterungen zur vorgeschichtlichen Ubersichtskarte von Ostpreussen, t. I, 1908), a z nowszych pracowników Carl Engel, autor niedokończonej, szeroko zaplanowanej pracy o plemionach staropruskich (Vorge-schichte der altpreussischen Stamme, 1935) oraz wydanego wspólnie z W. La Baum e'm atlasu archeologicznego b. Prus Wschodnich i Pomorza Gdańskiego (C. Engel, W. La Baume, Atlas der ost- und westpreussischen Landesgeschichte im Preussenlande, Część I, Kulturen und Volker der Fruhzeit, 1937). Jedyną dotąd monografię archeologiczną b. Prus Wschodnich ogłosił w roku 1929 W. G a e r t e (Urgeschichte Ost-preussens, 1929). Krótsze opracowanie pradziejów tej dzielnicy opublikował w roku 1931 J. Kostrzewski (Zabytki przedhistoryczne Prus Wschodnich. W: Prusy Wschodnie — Przeszłość i teraźniejszość, 1932). Po drugiej wojnie światowej i tutaj nastąpiło ożywienie badań. Zreorganizowano muzeum w Olsztynie, rozpoczęto wydawanie "Rocznika Olsztyńskiego", zamieszczającego również prace archeologiczne i przeprowadzono szereg systematycznych i ratunkowych badań terenowych. Znaczne zasługi zdobył sobie tutaj J. Antoniewicz, który uratował, od zguby zbiory kilku muzeów regionalnych, przeprowadził pierwsze systematyczne rozkopywanie grodziska w Jeziorku w pow. giżyckim i opracował osady obronne Pojezierza Mazurskiego. Badania na omawianym terenie prowadzą też Romuald Odoj, Jerzy Okulicz, Łucja Okuliczowa, Jan Dąbrowski, Krzysztof Dąbrowski, Maria Marczak, Hanna Więckowska. Dotychczasowe badania nad najdawniejszą historią tego regionu zostały podsumowane w pracy zbiorowej: Węzłowe problemy pradziejów Polski północno-wschodniej (Olsztyn 1970). Młodszej epoce kamiennej poświęcone są: monografia rybackiej osady neolitycznej w Rzucewie w pow. puckim, Jana Ż u r k a (Osada neolityczna w Rzucewie w pow. wejherowskim, "Fontes Archaeologici Posna-nienses", t. IV, 1954), monograficzne opracowanie kultury pucharów lejkowatych Konrada Jażdżewskiego (Kultura pucharów lejkowatych w Polsce zachodniej i środkowej, 1936), praca L. Kiliana (Haff-kiistenkultur und Ursprung der Balten, 1955) o kulturze rzucewskiej, prace Tadeusza Wiślańskiego, Kultura amfor kulistych w Polsce północno-zachodniej (1966) i Podstawy gospodarcze plemion neolitycznych w Polsce półn.-zachodniej (1969), K. Siuchnińskiego, Klasyfikacja czasowo-przestrzęnna kułtur neolitycznych na Pomorzu Zachodnim (1969) i W. Gaertego (Die steinzeitliche Keramik Ostpreussens, 1927) o ceramice neolitycznej na obszarze byłych Prus Wschodnich. Epoki brązu dotyczą: książka K. Kerstena (Die Fundę der alteren Bronzezeit in Pommern, 1958) o znaleziskach starszej epoki brązu na Pomorzu oraz mapa H. J. Eggersa (Kartę der alteren Bronzezeit. Histo-rischer Atlas von Pommern. Kartę 4, 1963) zabytków tego samego okresu, książka J. Kostrzewskiego (Kultura łużycka na Pomorzu, 1958) o kulturze łużyckiej na Pomorzu, Jana Dąbrowskiego, Zabytki metalowe z epoki brązu między dolną Wisłą a Niemnem (1968) o cmentarzyskach kultury łużyckiej na Warmii i Mazurach, a skarby z epoki brązu na Pomorzu opublikował A. Lissauer (Altertiimer der Bronzezeit-in der Provinz Westpreussens und den angrenzenden Gebieten, 1891). Do kultury pomorskiej odnoszą się również tendencyjne monografie E. Peter sena (Die friihgermanische Kultur in Ostdeutschland und Polen, 1929), dalej przyczynki J. Kostrzewskiego (Przyczynki do poznania, kultury grobów skrzynkowych wczesnej epoki żelaznej. Cz. I: "Przegląd Archeol.", t. 1, z. 2—3; cz. 2, tamże, t. II) i Leona Jana Łuki (Szczątki osady i cmentarzysko kultury pomorskiej w Niebędzinie pow. Lębork. "Materiały Zachcdnio-Pomorskie", t. 5, s. 69—98; O skarbach kultury pomorskiej na Pomorzu. W: Munera Archaeologica Josepho Kostrzewski... oblata, 1963) oraz monografia Kultura wschodniopomorska na Pomorzu Gdańskim. Tom I. "Biblioteka Archeologiczna" nr 19, s. 555. O stosunkach kultury łużyckiej z kulturą pomorską i o stosunkach kultury łużyckiej z kulturą bałtycką pisze J. Kostrzewski (O wzajemnych stosunkach kultury łużyckiej i kultury grobów skrzynkowych. "Slavia Occidentalis", t 3—4; Stosunki kultury łużyckiej z kulturą bałtycką i zagadnienie wspólnoty językowej bałto-słoujiańskiej, "Slavia Antiąua", t. V). Późnemu okresowi lateńskiemu poświęcone są prace J. Kostrzewskiego (Die ostgermanische Kultur der Spćit-latenezeit, 2 t. "Mannusbibliothek", t. 18—19, 1919 i D. Bohnsacka (Die Burgunden in Ostdeutschland und Polen wahrend des letzten Jahrhunderts v. Chr., Leipzig, 1938); Die Burgunden. W: Vorgeschichte der deutschen Stamme, t. III, Leipzig 1942). Praca pierwszego autora, napisana jako dysertacja doktorska Uniwersytetu Berlińskiego, liczyła się jeszcze pod wpływem swego mistrza z obecnością Burgundów na Pomorzu w ostatnim wieku przed n.e. i istnieniem Wandalów w reszcie Polski, przyjmując istnienie ludności prasłowiańskiej jedynie w postaci warstwy podbitej pod panowaniem germańskim. Całokształt okresu żelaznego na Warmii i terytoriach przyległych opracowała Ł. Okulicz o-w a, Kultura kurhanów zachodniobałtyjskich we wczesnej epoce żelaza (1970). Z opracowań odnoszących się do okresu rzymskiego wymienić można ważną pracę H. J. Eggersa (Der rómische Import im freien Germa-nien, Atlas zur Urgeschichte, t. I, cz. 1—2, 1951) o importach z okresu rzymskiego, monografię ogólną E. Blumego (Die germanischen Stamme und die Kulturen zwischen Oder und Passarge, t. I—II, 1912, 1915), pracę R. Schindlera (Die Besiedlungsgeschichte der Goten und Ge-piden, 1940) iJ. Kmiecińskiego (Zagadnienie tzw. kultury gocko--gepidźkiej na Pomorzu Zachodnim vj okresie wczesnorzymskim, 1962) o tzw. kulturze gocko-gepidzkiej. Okresu wędrówek ludów na Pomorzu dotyczą prace W. L a B a u m e'a (Garmanische Fundę der Yolkerwanderungszeit aus "Blatter f. deutsche Vorgeschichte", H. 3, 1925) i Eggersa (Grab-fundę der Vdlkerwanderungszeit aus Pommern, "Balt. Studien", N. F., t. 46 (1958), s. 13—29). Zmiany kulturowe zachodzące w tym okresie na terenie Prus zostały najpełniej scharakteryzowane w syntetycznym zarysie C. Engela i W. La B a u m e'a (Kulturen und Vdlker der Fruhzeit im Preussenlande, 1937, s. 164 i n.), tudzież w analitycznych studiach W. H e y m a (Der altere Abschnitt der Vdlkerwanderungszeit auf dem rechten Ufer der unteren Weichsel — Ein Beitrag zur Widiwarierfrage, "Mannus", t. 31 (1939), s. 3—28. Ze strony polskiej najwięcej zainteresowania tym okresem okazał Jerzy Antoniewicz: Polskie badania archeologiczne nad Bałtami w okresie powojennym (1945—1957), "Rocznik Olsztyński", t. 1 (1958). Ponadto tenże badacz jest autorem całego cyklu studiów pomieszczonych przeważnie w takich czasopismach, jak "Komunikaty Mazursko-Warmińskie", Rocznik Białostocki" i inne; ob. J. Antoniewicz, The Sudovians, "Rocznik Olsztyński", t. 4 (1962), i in. W sumie biorąc Pomorze należy do ziem polskich najlepiej zbadanych i opracowanych archeologicznie, co nie oznacza, że te tereny nie wykazują swoich białych plam badawczych zarówno pod względem chronologicznym, jak i przestrzennym. O dalszym rozwoju tych badań zadecydują żywe ośrodki polskiej myśli archeologicznej w Szczecinie, Gdańsku, To-rurjiu i Olsztynie, a także różne ośrodki' mieszczące się w głębi kraju (Poznań, Łódź, Warszawa), okazujące tradycyjnie duże zainteresowanie dla tych ziem. Ogólne podsumowanie tego dorobku dał w swoim zarysie J. K o-strzewski, Pradzieje Pomorza, Wrocław 1966.